mgr Małgorzata Gurbała
mgr Katarzyna Samek


KSZTAŁTOWANIE WYOBRAŻEŃ I POJĘĆ HISTORYCZNYCH
U UCZNIÓW KLAS POCZĄTKOWYCH


Historia jest przedmiotem trudnym dla młodzieży, a tym bardziej dla uczniów klas początkowych. Niezbędne więc jest takie postępowanie nauczyciela, które przybliża dzieciom fakty z odległej przeszłości, a naukę o wydarzeniach historycznych zbliża do tego, czym uczeń żyje i co go interesuje. Przy kształtowaniu pojęć historycznych u dzieci w młodszym wieku szkolnym nauczyciel często napotyka trudności.
Uczeń odzwierciedla fakty i wydarzenia w sposób zbliżony do dzisiejszej rzeczywistości. U dziecka w młodszym wieku szkolnym przeszłość historyczna to szereg b. naiwnych wyobrażeń i pojęć, które dotyczą mniej lub bardziej odległej przeszłości dziecka, często ograniczającej się do okresu życia ich rodziców lub dziadków. Opanowanie treści historycznych określonych programem nauczania wymaga od ucznia odpowiedniego poziomu myślenia abstrakcyjnego. Najprostszymi faktami są rzeczy materialne, ludzie występujący na tle jakichś procesów historycznych.
Terminom historycznym z tej dziedziny odpowiadają rzeczy, np. miecz, krosno, pług, zamek, gród. Wyobrażenie tych rzeczy wiąże się z prostymi czynnościami: orać, walczyć, budować. Przy charakterystyce osób nie trzeba operować pojęciami abstrakcyjnymi, ujętymi w słowa zbyt trudne dla ucznia nauczania zintegrowanego.
W I etapie Edukacji uczniowie mają zdobyć wstępną orientację dotyczącą sposobów oświetlania, podróżowania, budowania, uprawy roślin, konstruowania niektórych narzędzi pracy w czasach dawnych i dzisiejszych.
W klasie I na podstawie ilustracji i wiersza „Pstryk” uczniowie budują dłuższe wypowiedzi o sposobach oświetlania mieszkań dawniej i dziś ( blok „ Od ogniska do żarówki”). W klasie II na podstawie prostych tekstów i ilustracji ukazujemy dzieciom, jak rozwijały się środki lokomocji na przestrzeni dziejów :
- Historia lotnictwa ( od balonu do promu kosmicznego),
- Historia żeglugi ( od tratwy i łodzi wikingów do promów pasażerskich),
- Historia samochodu,
- Historia kolejnictwa ( od lokomotywy parowej do pociągów przyszłości ).
Przeszłość własnego narodu dzieci będą poznawały w miarę swego rozwoju. Opowiadania i legendy o przeszłości kraju czy najbliższej okolicy wyrabiają szacunek dla obrzędów i zwyczajów, nawiązujących do życia przodków.
Problematykę tę przybliżają uczniom pewne symbole i znaki. Do symboliki Narodowej zaliczamy godło, barwy państwowe, herby miast, sztandary. Już w I klasie następuje wstępne zapoznanie z tą tematyką. Na podstawie wiersza „ Kto ty jesteś?” dzieci poznają polskie symbole narodowe. Po wysłuchaniu hymnu narodowego nauczyciel zwraca uwagę na podniosły charakter utworu, a także na sposób zachowania się podczas jego słuchania lub śpiewania.
O pochodzeniu polskiego godła dowiadują się np. w klasie II na podstawie legendy „ O Lechu i powstaniu Gniezna”. Flaga, godło i hymn są symbolami towarzyszącymi wszystkim zrywom Polaków, patriotów, odrodzeniu Polski i stanowią zewnętrzną oznakę wolnego i niepodległego bytu państwa.
W klasie III na podstawie wiersza „Mój orzeł” uczeń poznaje wizerunki orła w godle Polski na przestrzeni dziejów, dostrzega zmiany zachodzące w jego wyglądzie. Obrazy z przeszłości związane z miastami lub miejscowościami najlepiej jest omówić na wycieczkach. Nie zawsze jednak istnieje taka możliwość – muszą wówczas wystarczyć filmy, przeźrocza, albumy, zdjęcia – aby poznać zabytki i pamiątki miast.
Np. w klasie I na podstawie wiersza „Wawel” i ilustracji w podręczniku dzieci poznają zabytki dawnej stolicy Polski, a na podstawie tekstu „ List z Warszawy” – zabytki i pomniki obecnej stolicy.
Szczególnie dużo miejsca poświęca się tematyce historii miast w klasie III:
- W czytance „Opowieść o zamku królewskim” uczeń zapoznaje się z dziejami Zamku Królewskiego w Warszawie. Poznaje także władze państwowe w Polsce i zaczyna kojarzyć stolicę z głównym ośrodkiem tej władzy.
- Po wysłuchaniu legendy „Przerwany hejnał” umie opowiedzieć dzieje hejnału krakowskiego.
- Historyjka obrazkowa „Poznańskie koziołki” przybliża dzieje koziołków z poznańskiego ratusza.
- Na podstawie legendy „Lwy z gdańskiego Ratusza” poznaje legendarne dzieje herbu Gdańska, przy tej okazji uczeń może wysłuchać – czasami pierwszy raz w życiu – utworu instrumentalnego muzyki dawnej.
Zanim dziecko zacznie przyswajać sobie autentyczne fakty historyczne – poznaje przeszłość kraju poprzez legendy, podania i baśnie. W baśniach zdarza się to, co w realnym świecie jest niemożliwe, zło spotyka zasłużona kara, a dobro – zasłużona nagroda. Baśnie przygotowują grunt do zrozumienia pojęcia czasu, bo w baśniach wszystko dzieje się „ bardzo dawno temu”, „ przed wielu laty”, „za górami, za lasami”, „ za siedmioma morzami” czyli w czasie i miejscu bliżej nieokreślonym.
Legendy i podania są zwykle związane z jakąś postacią lub wydarzeniem historycznym, z miejscowością lub regionem ( np. w czytance „Jak powstały Kaszuby?” uczeń poznaje legendarne dzieje Kaszub), rzeką ( „Legenda o Wiśle” w kl. III ukazuje jak powstała Wisła, a „Historia pewnego strumienia” z kl. I – przybliża miasta leżące na szlaku wiślanym)
Historia własnej miejscowości i regionu to tematyka powtarzająca się od najmłodszych lat nauki szkolnej. Tematyka regionalna dotyczy nie tylko dziejów odległych, ale także historii najbliższej, tej, o której mogą opowiedzieć rodzice lub dziadkowie.
Ważnym elementem historii regionalnej są zabytki historyczne znajdujące się w pobliżu szkoły. Stare domy, kościoły, pomniki stają się dokumentami umożliwiającymi uczniom szczególne obserwacje i trafne refleksje.
Poważną rolę w procesie poznawczym i kształcącym odgrywają wycieczki historyczne, które umożliwiają bezpośrednią obserwację faktów i rzeczy w ich naturalnym środowisku ( np. pałace, dworki, pomniki, miejsca pamięci) lub w środowisku sztucznym ( np. narzędzia i broń w muzeach). Wycieczki winny być organizowane tak, by stwarzały możliwość konfrontacji autentycznych zabytków z wiedzą zdobytą na lekcjach.
Dużym przeżyciem dla dzieci są zwłaszcza wycieczki do miejsc upamiętniających walki Polaków z okupantami. Przeważnie wywołują one głębokie, emocjonalne przeżycia, pod warunkiem, że towarzyszy im odpowiedni nastrój ( minuta ciszy przy grobach, złożenie kwiatów).
Walory dydaktyczno – wychowawcze wycieczek są znane powszechnie. M. Dąbrowa podkreśla, że wycieczka historyczna odgrywa poważną rolę w procesie poznawczym i kształcącym. Bezpośredni kontakt z miejscami czy przedmiotami, o których mówi nauczyciel ogromnie wzbogaca wyobraźnię uczniów oraz pomaga utrwalić pojęcia historyczne. Aby wycieczka spełniła swoje zadania poznawcze i wychowawcze musi być ona starannie przygotowana.
W naszej szkole w klasach początkowych organizujemy przeważnie wycieczki bliskie, do muzeów, pobliskich miejsc pamięci narodowej albo też do leżących w pobliżu miasta zabytkowych miejscowości. Np. w klasie II uczniowie poznają najważniejsze zabytki miasta podczas wycieczki po Żarkach. W klasie III zabieramy dzieci szlakiem najbardziej znanych pomników.
Przed 1. listopada każda klasa składa na cmentarzu kwiaty, zapala znicze i czci pamięć bohaterskich żołnierzy minutą ciszy.
W klasach starszych dość często dzieci uczestniczą w wycieczkach śladami wybitnych ludzi. Pamiątki związane z życiem i działalnością znanych postaci przybliżają je dzieciom i umożliwiają im poznanie rzeczywistości historycznej. Konkretyzują też wyobrażenia zdobyte na lekcjach oraz pomagają w ocenie ludzkich czynów. W klasie III po wysłuchaniu utworu „Wspomnienie” nauczyciel wskazuje różne sposoby czczenia pamięci sławnych Polaków, kształtując pojęcie „pomnik”. Czytanka „Wiewiórka Marysi” przybliża uczniom postać wielkiego polskiego wieszcza – Adama Mickiewicza.
W muzeach techniki lub przyfabrycznych zbiorach muzealnych uczniowie mogą oglądać takie eksponaty jak pierwsze pługi z żelaznymi lemieszami, kołowroty w kopalni soli, dymarki i piece garncarskie w dawnych hutach, narzędzia górnicze, przedmioty codziennego użytku – co przyczynia się do uświadomienia dzieciom zjawiska postępu technicznego w kraju i ukazuje ciężkie warunki pracy i życia ludzi w dawnych czasach.
Kiedy brakuje możliwości bezpośredniego zetknięcia się uczniów z faktami historycznymi – stosujemy środki zastępcze w postaci modeli, ilustracji, obrazów itp. Obecnie prawie nie produkuje się większych formatów obrazów historycznych dla potrzeb nauczana zintegrowanego. Często nauczyciele zastępują je obrazami episkopowymi, foliogramami, przeźroczami i filmami dydaktycznymi. Najczęściej jednak uczniowie oglądają obrazy ścienne – bywa, że obrazy te są jedynymi pomocami poglądowymi, którymi dysponuje szkoła.
Obrazy można wykorzystać np. przy realizacji bloku o historii chleba w klasie III. Tematy obejmują pracę na polu dawniej i dziś, zmiany zachodzące w pracy rolnika, młynarza, piekarza na przestrzeni dziejów. Idealnym dopełnieniem tych lekcji byłaby wizyta w Muzeum Chleba w Radzionkowie, niestety nie zawsze taka wycieczka jest możliwa do odbycia.
Bardzo ważną funkcję w procesie przyswajania sobie treści historycznych pełnią wszelkiego rodzaju rysunki, schematy, ilustracje. Szczególnie w klasach początkowych takie obrazy „przemawiają” do uczniów.
W przedstawianiu rzeczywistości historycznej dość często stosuje się też obrazy diaskopowe, grafoskopowe i filmowe. Szczególnie film pobudza wyobraźnię widzów, działając na nich wszystkimi dostępnymi środkami wyrazu. Zdarza się, że trzeba obejrzeć film poraz drugi, aby dzieci miały możliwość dokładniejszego zaobserwowania zdarzeń, które na filmie mijają zbyt szybko. Uczniowie często zapominają na co mieli w filmie zwrócić uwagę, dobrze jest więc w czasie projekcji komentować wyświetlane obrazy i dodawać krótkie uwagi. Należy liczyć się z tym, że odbiór filmu na poziomie klas początkowych może być bardziej emocjonalny niż rzeczowy, nauczyciel musi więc czuwać nad tym, by film spowodował przyswojenie określonej wiedzy.
Bardzo często wykorzystywaną na lekcjach w klasach najmłodszych pomocą są pocztówki. Warto zbierać podczas wyjazdów wakacyjnych czy wycieczek pocztówki ważnych zabytków, pomników, reprodukcji obrazów, gdyż później okazuje się, że możemy je wielokrotnie wykorzystać ( a zdarza się, że są jedyną pomocą do jakiegoś zagadnienia ).
Niektóre fakty historyczne możemy przybliżyć uczniowi tylko za pomocą metod słownych. Opisujemy rzeczy i osoby, opowiadamy o wydarzeniach. Język, którym się posługujemy musi być w przypadku najmłodszych uczniów jasny i prosty, dostosowany do ich poziomu. Na początku zapoznajemy uczniów z wzorami opisów w czytanych tekstach – np. po przeczytaniu legendy „Wiano świętej Kingi” w klasie III zwracamy uwagę na opis kopalni czy pierścienia księżniczki. W legendzie „O mądrym Skarbniku” ( kl. III ) możemy polecić uczniom wyszukanie w tekście opisu kopalni węgla czy też samej postaci Skarbnika.
Dość często stosujemy opowiadanie jako uzupełnienie treści czytanek, lektur, oglądanego filmu czy audycji magnetofonowej. Warto urozmaicić opowiadanie wierszem lub piosenką odtworzoną z taśmy lub też pokazać dzieciom pocztówki dotyczące opowiadania.
Specjalnym przeżyciem dla uczniów są uroczystości szkolne, szczególnie te, podczas których włączają się czynnie do organizowanej imprezy. Pierwszy dzień w szkole jest dniem niezwykle ważnym dla dziecka. Po raz pierwszy obserwuje dużą uroczystość szkolną. Zapoznaje się z symboliką szkoły, zwraca uwagę na sztandar, hymn szkoły, odświętne stroje koleżanek i kolegów. Bardzo ważnym momentem i ogromnym przeżyciem jest dla najmłodszych członków społeczności szkolnej ślubowanie klas I, które odbywa się zawsze z udziałem rodziców, uczniów najstarszych klas i zaproszonych gości. Złożenie przysięgi, pasowanie olbrzymim piórem na ucznia i otrzymanie pamiątkowego dyplomu to elementy zawierające w sobie duży ładunek emocjonalny.
Nowe programy nauczania zintegrowanego wprowadzają wiele treści dotyczących sposobu budowania mieszkań dawniej i dziś, oświetlenia, mierzenia czasu, dawne narzędzia pracy, środki lokomocji. Ukazują ciągły rozwój, przemijanie jednych form i pojawianie się w ich miejsce nowych.
Wprowadzanie wielu pojęć można połączyć w klasach najmłodszych z zabawą, gra terenową, pracą w drużynach zuchowych. Zabawa ożywia pracę szkolną, wyzwala radość i uczy właściwego zachowania się w różnych sytuacjach. Z kontaktów z innymi dzieci powinny wynieść przekonanie, że pracowitość, rzetelność, umiejętność współdziałania w zespole są niezbędne w każdej grupie społecznej czy zbiorowości ludzkiej.
Przy opracowywaniu tematyki historycznej połóżmy szczególny akcent na rozwijanie uczuć patriotycznych, budzenie dumy z osiągnięć i przywiązania do rodzinnego miasta i do własnego regionu. Uczmy poznawać i szanować zabytki i osobliwości najbliższej okolicy. Uczmy szacunku i przywiązania do wszystkiego, co świadczy o naszej przeszłości i kulturze.


BIBLIOGRAFIA

„Wesoła Szkoła”, podręczniki do kształcenia zintegrowanego w klasach I – III, WSiP Warszawa,
Dąbrowa M., Szkolne wycieczki historyczne, Warszawa 1975
Janiec D., Treści historyczne w nauczaniu początkowym, „Wiadomości Historyczne” 1978 nr 3
Kufit G., Kształtowanie wyobrażeń i pojęć historycznych u uczniów klas początkowych, Warszawa 1980
Kwiatkowska I., Wycieczki historyczne, „Wiadomości Historyczne” 1970 nr 6
Leja L., Film skuteczną pomocą dydaktyczną, Warszawa 1970
Okoń W., Proces nauczania, Warszawa 1963
Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975
Rulka J., Funkcje środków audiowizualnych w procesie nauczania historycznego uczniów,
„Wiadomości Historyczne”, 1970 nr 4
Suchoński A., Przezrocza w nauczaniu historii, Warszawa 1975
Wróbel T., Współczesne tendencje w nauczaniu początkowym, Warszawa 1975