mgr Małgorzata Gurbała
mgr Katarzyna Samek
KSZTAŁTOWANIE WYOBRAŻEŃ I POJĘĆ HISTORYCZNYCH
U UCZNIÓW KLAS POCZĄTKOWYCH
Historia jest przedmiotem trudnym dla młodzieży, a tym bardziej dla uczniów klas
początkowych. Niezbędne więc jest takie postępowanie nauczyciela, które
przybliża dzieciom fakty z odległej przeszłości, a naukę o wydarzeniach
historycznych zbliża do tego, czym uczeń żyje i co go interesuje. Przy
kształtowaniu pojęć historycznych u dzieci w młodszym wieku szkolnym nauczyciel
często napotyka trudności.
Uczeń odzwierciedla fakty i wydarzenia w sposób zbliżony do dzisiejszej
rzeczywistości. U dziecka w młodszym wieku szkolnym przeszłość historyczna to
szereg b. naiwnych wyobrażeń i pojęć, które dotyczą mniej lub bardziej odległej
przeszłości dziecka, często ograniczającej się do okresu życia ich rodziców lub
dziadków. Opanowanie treści historycznych określonych programem nauczania wymaga
od ucznia odpowiedniego poziomu myślenia abstrakcyjnego. Najprostszymi faktami
są rzeczy materialne, ludzie występujący na tle jakichś procesów historycznych.
Terminom historycznym z tej dziedziny odpowiadają rzeczy, np. miecz, krosno,
pług, zamek, gród. Wyobrażenie tych rzeczy wiąże się z prostymi czynnościami:
orać, walczyć, budować. Przy charakterystyce osób nie trzeba operować pojęciami
abstrakcyjnymi, ujętymi w słowa zbyt trudne dla ucznia nauczania zintegrowanego.
W I etapie Edukacji uczniowie mają zdobyć wstępną orientację dotyczącą sposobów
oświetlania, podróżowania, budowania, uprawy roślin, konstruowania niektórych
narzędzi pracy w czasach dawnych i dzisiejszych.
W klasie I na podstawie ilustracji i wiersza „Pstryk” uczniowie budują dłuższe
wypowiedzi o sposobach oświetlania mieszkań dawniej i dziś ( blok „ Od ogniska
do żarówki”). W klasie II na podstawie prostych tekstów i ilustracji ukazujemy
dzieciom, jak rozwijały się środki lokomocji na przestrzeni dziejów :
- Historia lotnictwa ( od balonu do promu kosmicznego),
- Historia żeglugi ( od tratwy i łodzi wikingów do promów pasażerskich),
- Historia samochodu,
- Historia kolejnictwa ( od lokomotywy parowej do pociągów przyszłości ).
Przeszłość własnego narodu dzieci będą poznawały w miarę swego rozwoju.
Opowiadania i legendy o przeszłości kraju czy najbliższej okolicy wyrabiają
szacunek dla obrzędów i zwyczajów, nawiązujących do życia przodków.
Problematykę tę przybliżają uczniom pewne symbole i znaki. Do symboliki
Narodowej zaliczamy godło, barwy państwowe, herby miast, sztandary. Już w I
klasie następuje wstępne zapoznanie z tą tematyką. Na podstawie wiersza „ Kto ty
jesteś?” dzieci poznają polskie symbole narodowe. Po wysłuchaniu hymnu
narodowego nauczyciel zwraca uwagę na podniosły charakter utworu, a także na
sposób zachowania się podczas jego słuchania lub śpiewania.
O pochodzeniu polskiego godła dowiadują się np. w klasie II na podstawie legendy
„ O Lechu i powstaniu Gniezna”. Flaga, godło i hymn są symbolami towarzyszącymi
wszystkim zrywom Polaków, patriotów, odrodzeniu Polski i stanowią zewnętrzną
oznakę wolnego i niepodległego bytu państwa.
W klasie III na podstawie wiersza „Mój orzeł” uczeń poznaje wizerunki orła w
godle Polski na przestrzeni dziejów, dostrzega zmiany zachodzące w jego
wyglądzie. Obrazy z przeszłości związane z miastami lub miejscowościami
najlepiej jest omówić na wycieczkach. Nie zawsze jednak istnieje taka możliwość
– muszą wówczas wystarczyć filmy, przeźrocza, albumy, zdjęcia – aby poznać
zabytki i pamiątki miast.
Np. w klasie I na podstawie wiersza „Wawel” i ilustracji w podręczniku dzieci
poznają zabytki dawnej stolicy Polski, a na podstawie tekstu „ List z Warszawy”
– zabytki i pomniki obecnej stolicy.
Szczególnie dużo miejsca poświęca się tematyce historii miast w klasie III:
- W czytance „Opowieść o zamku królewskim” uczeń zapoznaje się z dziejami Zamku
Królewskiego w Warszawie. Poznaje także władze państwowe w Polsce i zaczyna
kojarzyć stolicę z głównym ośrodkiem tej władzy.
- Po wysłuchaniu legendy „Przerwany hejnał” umie opowiedzieć dzieje hejnału
krakowskiego.
- Historyjka obrazkowa „Poznańskie koziołki” przybliża dzieje koziołków z
poznańskiego ratusza.
- Na podstawie legendy „Lwy z gdańskiego Ratusza” poznaje legendarne dzieje
herbu Gdańska, przy tej okazji uczeń może wysłuchać – czasami pierwszy raz w
życiu – utworu instrumentalnego muzyki dawnej.
Zanim dziecko zacznie przyswajać sobie autentyczne fakty historyczne – poznaje
przeszłość kraju poprzez legendy, podania i baśnie. W baśniach zdarza się to, co
w realnym świecie jest niemożliwe, zło spotyka zasłużona kara, a dobro –
zasłużona nagroda. Baśnie przygotowują grunt do zrozumienia pojęcia czasu, bo w
baśniach wszystko dzieje się „ bardzo dawno temu”, „ przed wielu laty”, „za
górami, za lasami”, „ za siedmioma morzami” czyli w czasie i miejscu bliżej
nieokreślonym.
Legendy i podania są zwykle związane z jakąś postacią lub wydarzeniem
historycznym, z miejscowością lub regionem ( np. w czytance „Jak powstały
Kaszuby?” uczeń poznaje legendarne dzieje Kaszub), rzeką ( „Legenda o Wiśle” w
kl. III ukazuje jak powstała Wisła, a „Historia pewnego strumienia” z kl. I –
przybliża miasta leżące na szlaku wiślanym)
Historia własnej miejscowości i regionu to tematyka powtarzająca się od
najmłodszych lat nauki szkolnej. Tematyka regionalna dotyczy nie tylko dziejów
odległych, ale także historii najbliższej, tej, o której mogą opowiedzieć
rodzice lub dziadkowie.
Ważnym elementem historii regionalnej są zabytki historyczne znajdujące się w
pobliżu szkoły. Stare domy, kościoły, pomniki stają się dokumentami
umożliwiającymi uczniom szczególne obserwacje i trafne refleksje.
Poważną rolę w procesie poznawczym i kształcącym odgrywają wycieczki
historyczne, które umożliwiają bezpośrednią obserwację faktów i rzeczy w ich
naturalnym środowisku ( np. pałace, dworki, pomniki, miejsca pamięci) lub w
środowisku sztucznym ( np. narzędzia i broń w muzeach). Wycieczki winny być
organizowane tak, by stwarzały możliwość konfrontacji autentycznych zabytków z
wiedzą zdobytą na lekcjach.
Dużym przeżyciem dla dzieci są zwłaszcza wycieczki do miejsc upamiętniających
walki Polaków z okupantami. Przeważnie wywołują one głębokie, emocjonalne
przeżycia, pod warunkiem, że towarzyszy im odpowiedni nastrój ( minuta ciszy
przy grobach, złożenie kwiatów).
Walory dydaktyczno – wychowawcze wycieczek są znane powszechnie. M. Dąbrowa
podkreśla, że wycieczka historyczna odgrywa poważną rolę w procesie poznawczym i
kształcącym. Bezpośredni kontakt z miejscami czy przedmiotami, o których mówi
nauczyciel ogromnie wzbogaca wyobraźnię uczniów oraz pomaga utrwalić pojęcia
historyczne. Aby wycieczka spełniła swoje zadania poznawcze i wychowawcze musi
być ona starannie przygotowana.
W naszej szkole w klasach początkowych organizujemy przeważnie wycieczki
bliskie, do muzeów, pobliskich miejsc pamięci narodowej albo też do leżących w
pobliżu miasta zabytkowych miejscowości. Np. w klasie II uczniowie poznają
najważniejsze zabytki miasta podczas wycieczki po Żarkach. W klasie III
zabieramy dzieci szlakiem najbardziej znanych pomników.
Przed 1. listopada każda klasa składa na cmentarzu kwiaty, zapala znicze i czci
pamięć bohaterskich żołnierzy minutą ciszy.
W klasach starszych dość często dzieci uczestniczą w wycieczkach śladami
wybitnych ludzi. Pamiątki związane z życiem i działalnością znanych postaci
przybliżają je dzieciom i umożliwiają im poznanie rzeczywistości historycznej.
Konkretyzują też wyobrażenia zdobyte na lekcjach oraz pomagają w ocenie ludzkich
czynów. W klasie III po wysłuchaniu utworu „Wspomnienie” nauczyciel wskazuje
różne sposoby czczenia pamięci sławnych Polaków, kształtując pojęcie „pomnik”.
Czytanka „Wiewiórka Marysi” przybliża uczniom postać wielkiego polskiego
wieszcza – Adama Mickiewicza.
W muzeach techniki lub przyfabrycznych zbiorach muzealnych uczniowie mogą
oglądać takie eksponaty jak pierwsze pługi z żelaznymi lemieszami, kołowroty w
kopalni soli, dymarki i piece garncarskie w dawnych hutach, narzędzia górnicze,
przedmioty codziennego użytku – co przyczynia się do uświadomienia dzieciom
zjawiska postępu technicznego w kraju i ukazuje ciężkie warunki pracy i życia
ludzi w dawnych czasach.
Kiedy brakuje możliwości bezpośredniego zetknięcia się uczniów z faktami
historycznymi – stosujemy środki zastępcze w postaci modeli, ilustracji, obrazów
itp. Obecnie prawie nie produkuje się większych formatów obrazów historycznych
dla potrzeb nauczana zintegrowanego. Często nauczyciele zastępują je obrazami
episkopowymi, foliogramami, przeźroczami i filmami dydaktycznymi. Najczęściej
jednak uczniowie oglądają obrazy ścienne – bywa, że obrazy te są jedynymi
pomocami poglądowymi, którymi dysponuje szkoła.
Obrazy można wykorzystać np. przy realizacji bloku o historii chleba w klasie
III. Tematy obejmują pracę na polu dawniej i dziś, zmiany zachodzące w pracy
rolnika, młynarza, piekarza na przestrzeni dziejów. Idealnym dopełnieniem tych
lekcji byłaby wizyta w Muzeum Chleba w Radzionkowie, niestety nie zawsze taka
wycieczka jest możliwa do odbycia.
Bardzo ważną funkcję w procesie przyswajania sobie treści historycznych pełnią
wszelkiego rodzaju rysunki, schematy, ilustracje. Szczególnie w klasach
początkowych takie obrazy „przemawiają” do uczniów.
W przedstawianiu rzeczywistości historycznej dość często stosuje się też obrazy
diaskopowe, grafoskopowe i filmowe. Szczególnie film pobudza wyobraźnię widzów,
działając na nich wszystkimi dostępnymi środkami wyrazu. Zdarza się, że trzeba
obejrzeć film poraz drugi, aby dzieci miały możliwość dokładniejszego
zaobserwowania zdarzeń, które na filmie mijają zbyt szybko. Uczniowie często
zapominają na co mieli w filmie zwrócić uwagę, dobrze jest więc w czasie
projekcji komentować wyświetlane obrazy i dodawać krótkie uwagi. Należy liczyć
się z tym, że odbiór filmu na poziomie klas początkowych może być bardziej
emocjonalny niż rzeczowy, nauczyciel musi więc czuwać nad tym, by film
spowodował przyswojenie określonej wiedzy.
Bardzo często wykorzystywaną na lekcjach w klasach najmłodszych pomocą są
pocztówki. Warto zbierać podczas wyjazdów wakacyjnych czy wycieczek pocztówki
ważnych zabytków, pomników, reprodukcji obrazów, gdyż później okazuje się, że
możemy je wielokrotnie wykorzystać ( a zdarza się, że są jedyną pomocą do
jakiegoś zagadnienia ).
Niektóre fakty historyczne możemy przybliżyć uczniowi tylko za pomocą metod
słownych. Opisujemy rzeczy i osoby, opowiadamy o wydarzeniach. Język, którym się
posługujemy musi być w przypadku najmłodszych uczniów jasny i prosty,
dostosowany do ich poziomu. Na początku zapoznajemy uczniów z wzorami opisów w
czytanych tekstach – np. po przeczytaniu legendy „Wiano świętej Kingi” w klasie
III zwracamy uwagę na opis kopalni czy pierścienia księżniczki. W legendzie „O
mądrym Skarbniku” ( kl. III ) możemy polecić uczniom wyszukanie w tekście opisu
kopalni węgla czy też samej postaci Skarbnika.
Dość często stosujemy opowiadanie jako uzupełnienie treści czytanek, lektur,
oglądanego filmu czy audycji magnetofonowej. Warto urozmaicić opowiadanie
wierszem lub piosenką odtworzoną z taśmy lub też pokazać dzieciom pocztówki
dotyczące opowiadania.
Specjalnym przeżyciem dla uczniów są uroczystości szkolne, szczególnie te,
podczas których włączają się czynnie do organizowanej imprezy. Pierwszy dzień w
szkole jest dniem niezwykle ważnym dla dziecka. Po raz pierwszy obserwuje dużą
uroczystość szkolną. Zapoznaje się z symboliką szkoły, zwraca uwagę na sztandar,
hymn szkoły, odświętne stroje koleżanek i kolegów. Bardzo ważnym momentem i
ogromnym przeżyciem jest dla najmłodszych członków społeczności szkolnej
ślubowanie klas I, które odbywa się zawsze z udziałem rodziców, uczniów
najstarszych klas i zaproszonych gości. Złożenie przysięgi, pasowanie olbrzymim
piórem na ucznia i otrzymanie pamiątkowego dyplomu to elementy zawierające w
sobie duży ładunek emocjonalny.
Nowe programy nauczania zintegrowanego wprowadzają wiele treści dotyczących
sposobu budowania mieszkań dawniej i dziś, oświetlenia, mierzenia czasu, dawne
narzędzia pracy, środki lokomocji. Ukazują ciągły rozwój, przemijanie jednych
form i pojawianie się w ich miejsce nowych.
Wprowadzanie wielu pojęć można połączyć w klasach najmłodszych z zabawą, gra
terenową, pracą w drużynach zuchowych. Zabawa ożywia pracę szkolną, wyzwala
radość i uczy właściwego zachowania się w różnych sytuacjach. Z kontaktów z
innymi dzieci powinny wynieść przekonanie, że pracowitość, rzetelność,
umiejętność współdziałania w zespole są niezbędne w każdej grupie społecznej czy
zbiorowości ludzkiej.
Przy opracowywaniu tematyki historycznej połóżmy szczególny akcent na rozwijanie
uczuć patriotycznych, budzenie dumy z osiągnięć i przywiązania do rodzinnego
miasta i do własnego regionu. Uczmy poznawać i szanować zabytki i osobliwości
najbliższej okolicy. Uczmy szacunku i przywiązania do wszystkiego, co świadczy o
naszej przeszłości i kulturze.
BIBLIOGRAFIA
„Wesoła Szkoła”, podręczniki do kształcenia zintegrowanego w klasach I – III,
WSiP Warszawa,
Dąbrowa M., Szkolne wycieczki historyczne, Warszawa 1975
Janiec D., Treści historyczne w nauczaniu początkowym, „Wiadomości Historyczne”
1978 nr 3
Kufit G., Kształtowanie wyobrażeń i pojęć historycznych u uczniów klas
początkowych, Warszawa 1980
Kwiatkowska I., Wycieczki historyczne, „Wiadomości Historyczne” 1970 nr 6
Leja L., Film skuteczną pomocą dydaktyczną, Warszawa 1970
Okoń W., Proces nauczania, Warszawa 1963
Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975
Rulka J., Funkcje środków audiowizualnych w procesie nauczania historycznego
uczniów,
„Wiadomości Historyczne”, 1970 nr 4
Suchoński A., Przezrocza w nauczaniu historii, Warszawa 1975
Wróbel T., Współczesne tendencje w nauczaniu początkowym, Warszawa 1975