„ZROZUMIEĆ TRUDNE DZIECKO”
JAK POMÓC DZIECKU NADPOBUDLIWEMU PSYCHORUCHOWO



"By rozumnie postępować, sam rozum nie wystarczy"
(F. Dostojewski)

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD - skrót od angielskiej nazwy Attention Deficit Hyperactivity Disorder) to jedno z najczęstszych zaburzeń wieku rozwojowego. Zauważane jest u 2-5 % populacji. Stopień uciążliwości objawów jest bardzo różny w poszczególnych przypadkach, zależy on od siły uwarunkowań biologicznych, ale także od środowiska, świadomego oddziaływania i leczenia.

NADPOBUDLIWOŚĆ TO POWAŻNA DYSFUNKCJA, A NIE EFEKT ZŁEGO WYCHOWANIA !

Problem ten dotyka dzieci, mających rozwój intelektualny w granicach normy lub powyżej przeciętnej przy obniżonej w stosunku do ich wieku zdolności koncentracji i utrzymywania uwagi na wykonywanych czynnościach.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi opisany został po raz pierwszy w USA i tam jego terapia osiągnęła poziom najbardziej zaawansowany. Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego - DSM-IV, określa bardzo szczegółowo, jakie muszą być spełnione kryteria, aby można było rozpoznać ADHD.
Oto one:
Kryteria DSM IV
A
(1) Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi utrzymywać się przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.


ZABURZENIA KONCENTRACJI UWAGI

• [dziecko] nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości;
• często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach;
• często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi;
• często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnieniem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji;
• często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć;
• nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego - jak nauka szkolna lub odrabianie zajęć domowych;
• często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabawki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia;
• łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców;
• często zapomina o różnych codziennych sprawach

(2) Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów nadruchliwości i impulsywności (nadpobudliwości psychoruchowej) musi się utrzymywać przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.
 

NADRUCHLIWOŚĆ

• [dziecko] ma często nerwowe ruch rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu;
• wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia;
• często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe - w szkole, w pracy , w domu;
• często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem;
• często jest w ruchu; "biega jak nakręcone";
• często jest nadmiernie gadatliwe.
 

IMPULSYWNOŚĆ

• często wyrywa się z odpowiedzią zanim pytanie zostanie sformułowane w całości;
• często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej;
• często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy).
B
Niektóre, upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy zaburzeń koncentracji uwagi lub nadpobudliwości psychoruchowej (nadruchliwości, impulsywności), ujawniły się przed 7 rokiem życia dziecka.
C
Upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuje w dwóch lub więcej sytuacjach (np. w szkole i w domu).
D
Stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub szkolnego (w zakresie edukacji).
E
Objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwojowych, schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjacyjnych lub nieprawidłowej osobowości).
Wg.:Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders. Fourth Edition. Washington; American Psychiatric Association 1994, s. 78-85 - tłumaczenie M. Liwska, T. Wolańczyk, A. Kołakowski
Diagnozę może postawić tylko i wyłącznie lekarz specjalista psychiatra dziecięcy na podstawie wywiadu z rodzicami i obserwacji dziecka. Aby postawić diagnozę, symptomy ADHD muszą utrzymywać się przez dłuższy czas oraz występować w różnych sytuacjach (szkoła, dom, zabawa), powinny utrudniać naukę oraz upośledzać funkcjonowanie w grupie rówieśniczej.
Reakcje uczuciowe tych dzieci często odpowiadają reakcjom dzieci znacznie młodszych. Rozchwianie emocjonalne i niedojrzałość uczuciowa sprawiają, że dzieci te są mało odporne na sytuacje trudne.

Jednym z podstawowych problemów dzieci nadpobudliwych jest nieumiejętność uczenia się na błędach. Dziecko zna zasady, ale nie przenosi ich na swoje zachowanie, nie przenosi doświadczeń z jednej sytuacji w drugą.


Dziecko szybciej coś zrobi niż pomyśli. Z powodu nadmiernej impulsywności dziecko nie zastanawia się nad konsekwencjami swojego postępowania i choć wie, co powinno robić, na

Dzieci o nadmiernej impulsywności znacznie częściej ulegają wypadkom, według niektórych źródeł uczestnikami blisko 50 % wypadków w szkole są dzieci z ADHD. Na przykład, pomimo znajomości zasad ruchu drogowego i potencjalnego zagrożenia dziecko przebiega na oślep przez ulicę. .

Zachowania agresywne są zawsze zachowaniami wtórnymi. Powoduje je negatywna ocena wydawana przez osoby ważne dla dziecka, jego rodziców, nauczycieli, a także poczucie krzywdy, niesprawiedliwości wynikające z niezauważania przez otoczenie starań dziecka w kierunku opanowania potrzeby ruchu.

Nasilenie objawów zmniejsza się z wiekiem i większość dzieci (statystyki mówią o 70 %) wyrasta z ADHD. Jednak brak odpowiedniej terapii i opieki może spowodować, że dziecko będzie miało olbrzymie zaległości w nauce, spowodowane niemożnością koncentracji.

Nie znane są do końca czynniki etiologiczne. Jednak przyczyną ADHD na pewno nie mogą być złe wychowanie, oglądanie TV czy nieodpowiednie gry komputerowe. Choroba ta jest związana z wadliwym funkcjonowaniem niektórych struktur mózgowych.

Mózg dzieci z ADHD jest bombardowany różnymi informacjami, których nie umie odfiltrować, czyli wybrać najważniejszych w danej sytuacji. Dlatego dzieci te szybko się rozpraszają, wszystko jest dla nich ciekawe. Słyszą zarówno głos nauczyciela w klasie jak i cykanie zegara, głos ptaków, hałas przejeżdżającego autobusu, szelest firan w otwartym oknie. Ich mózg jest bombardowany przez wszystkie bodźce naraz, z których każdy jest jednakowo ważny. I z tym dziecko z ADHD ma właśnie problemy. Nie potrafi z wszystkich dochodzących bodźców wybrać najważniejszego

Nie tylko otoczenie męczy się z dzieckiem nadpobudliwym. Dolegliwości te utrudniają życie przede wszystkim samemu dziecku, ponieważ trudniej mu odnosić sukcesy w szkole, znaleźć przyjaciół, usłyszeć pochwałę od rodziców. To, jak pracowano z dzieckiem decyduje, czy choroba pozostawi ślady na całe życie.

Bardzo często zdarza się, że dzieci takie są za wszystko karane w szkole i w domu, mimo, że nie są wstanie kontrolować swojego zachowania jak dzieci zdrowe. Również rodzice żyją w poczuciu winy nie potrafiąc odpowiednio wychować swojego dziecka.
Jednak dzieci z ADHD otoczone troskliwą opieką rodziców i nauczycieli, wspierane pomocą lekarza, najlepiej psychiatry dziecięcego, mają szanse zdobyć wykształcenie odpowiadające ich możliwościom intelektualnym i ciekawy zawód.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY ZACHOWAŃ DZIECKA NADPOBUDLIWEGO PSYCHORUCHOWO
1. Typowe objawy nadpobudliwości w sferze ruchowej, to:
wzmożona ekspansja ruchowa, niepokój ruchowy, nawyki ruchowe (ruchy przymusowe), mimowolne wyładowania ruchowe.

Dzieci, u których występuje wzmożona ekspansja ruchowa charakteryzują się dużą ruchliwością: biegają, skaczą, na lekcjach wyrywają się do odpowiedzi, machają rękami lub nogami, poruszają palcami, kiwają się na krześle, są pełne energii. Szukają każdej okazji, by rozładować się ruchowo. Ruchy ich są szybkie, ale niezręczne i niezgrabne, co powoduje, że piszą i rysują niekształtnie, zamazują swoje wytwory, kreślą i poprawiają je - czyniąc to niestarannie. Natychmiast wykonują polecenia związane z ruchem, gorzej jest gdy mają wykonać coś w skupieniu i na miejscu. Brak reakcji na polecenia dorosłych nie wynika z ich negatywnej postawy emocjonalnej, ale z nieumiejętności panowania nad własnym pobudzeniem. Nadmierna ruchliwość tych dzieci wzrasta, gdy przebywają w grupie.

Niepokój ruchowy objawia się w drobnych, niepotrzebnych ruchach. Dzieci z niepokojem ruchowym często bazgrzą po zeszycie, obgryzają ołówek lub kołnierzyk, bawią się drobnymi przedmiotami, skrobią po ławce, zajmują się rzeczami znajdującymi się w zasięgu ich rąk lub nóg, niszczą rzeczy znajdujące się obok nich. Często obserwujemy u nich przemieszczanie się tułowia, poruszanie rękami lub nogami, "wiercenie się" w ławce. Dzieci te nie szukają możliwości wyładowania się. Niepokój ruchowy może doprowadzić do zaburzeń nerwicowych.

Nawyki ruchowe (ruchy przymusowe) są to czynności podległe woli dziecka, ale powstrzymanie się od ich wykonywania jest bardzo trudne. Wzrost napięcia emocjonalnego lub surowa dyscyplina może doprowadzić w tym przypadku do jąkania, nerwicy czy ruchów mimowolnych.

Mimowolne wyładowania ruchowe to tzw. tiki. Nasilają się one w sytuacjach napięcia lub wtedy, gdy dziecko stara się nad nimi zapanować. Konsekwencją ich może być reakcja nerwicowa lub jąkanie.

DZIECKO NADRUCHLIWE SPRAWIA WRAŻENIE, ŻE CIĄGLE JEST "W DRODZE".

2. Typowe objawy nadpobudliwości w sferze poznawczej, to:
zaburzenia uwagi, wzmożony odruch orientacyjny, pochopność, pobieżność myślenia, wzmożona wyobraźnia.

Zaburzenia uwagi wynikają z tego, że dziecko odbiera każdy bodziec napływający z otoczenia i w związku z tym nie jest w stanie skupić się na jednej rzeczy, ciągle coś je rozprasza, powodując nadmierne pobudzenie w centralnym układzie nerwowym. Nadmiar bodźców powoduje, że jego uwaga jest chwiejna a co za tym idzie - wykonywane zadania są niestaranne, niedokończone, nieprzemyślane, a czasami błędne. Dzieci z zaburzeniami uwagi przeszkadzają na lekcjach, ciągle się odwracają, rozmawiają z kolegami, nie słuchają co się mówi, reagują na każdy szmer, głośno komentują nawet najmniej istotną sprawę, wyrwane do odpowiedzi nie wiedzą o co są pytane, często nie pamiętają, co jest zadane do domu, odrabiają lekcje długo i z małymi efektami, robią dużo błędów, opuszczają litery lub całe wyrazy, nie kończą zdań, wypracowania są chaotyczne i bez logicznego ciągu.

ZABURZENIA KONCENTRACJI UWAGI MOGĄ WZRASTAĆ PRZED: ODPOWIEDZIĄ, KLASÓWKĄ, SPRAWDZIANEM, EGZAMINEM...

Zaburzenia uwagi są efektem wzmożonego odruchu orientacyjnego, tzn. reagowania na różnego rodzaju bodźce. Dzieci z nadpobudliwością przerzucają swoją uwagę z obiektu na obiekt, robią wrażenie jakby interesowało ich kilkanaście rzeczy naraz.
U dzieci nadpobudliwych bardzo często występuje brak powściągu myślowego, pochopność. Dziecko chce odpowiadać zanim jeszcze usłyszy pytanie, a wtedy jego odpowiedzi są niepełne lub błędne. Widać w nich wyraźne pochopne wnioskowanie, brak przemyśleń. Często ma trudności w zorganizowaniu pracy, która wymaga większego wysiłku umysłowego. Gubi rzeczy konieczne do pracy lub zabawy.
Pobieżność myślenia powoduje, że działanie dzieci nadpobudliwych jest natychmiastowe, nieprzemyślane. Udzielają nieprawidłowych odpowiedzi na pytania lub nieprawidłowo rozwiązują zadania. Jest im trudno skupić się na szczegółach. Problem traktują wybiórczo.
Wzmożona wyobraźnia, którą dysponują dzieci nadpobudliwe sprawia, że pojawiają się u nich bardzo silne przeżycia wywołane nawet słabym bodźcem płynącym z otoczenia. Spowodować ona może zamykanie się dziecka w świecie własnych przeżyć, odrywanie się na jakiś czas od rzeczywistości lub wyłączanie z lekcji, zajęć.

3. Typowe objawy nadpobudliwości w sferze emocjonalnej, to:
silne i nieopanowane reakcje emocjonalne, wzmożona ekspresja uczuć, zwiększona wrażliwość emocjonalna na bodźce otoczenia. Dzieci z nadpobudliwością są drażliwe, łatwo się obrażają, wybuchają płaczem lub złością. Silnym i nieopanowanym reakcjom emocjonalnym może towarzyszyć agresja słowna, a nawet i fizyczna przez co popadają w konflikty z rówieśnikami lub dorosłymi, w czasie których żadne argumenty do nich nie przemawiają. Kłótliwość, agresywność, stawianie na swoim często jest przyczyną ich odrzucenia przez grupę.
Dużą grupę stanowią dzieci ze wzmożoną lękliwością. Są one napięte, niespokojne. Często płaczą, czerwienią się, nie są w stanie wydobyć z siebie głosu, nie przejawiają inicjatywy, nie podchwytują pomysłów - co w konsekwencji osłabia ich stosunki z rówieśnikami.
Wzmożona ekspresja przejawia się występowaniem intensywniejszych reakcji uczuciowych na różne zdarzenia czy sytuacje. U dzieci nadpobudliwych można zaobserwować wahania nastrojów - bardzo szybko potrafią przejść od płaczu do śmiechu, od kapryśności i uporu do złości lub agresji skierowanej na zewnątrz lub do siebie.
Zwiększona wrażliwość na działające bodźce może przejawiać się w sferze uczuć wyższych. Dzieci nadpobudliwe są wrażliwe na cudzą krzywdę, współczują osobom pokrzywdzonym, zamartwiają się, wzruszają się, bywają egocentryczne. Bardzo mocno przeżywają swoje niepowodzenia lub konflikty w domu czy w szkole.
 

JAK POSTĘPOWAĆ Z DZIECKIEM NADPODUDLIWYM PSYCHORUCHOWO

(wskazania do pracy w szkole)
1. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo należy zachować spokój i rozsądek. Nie można pozwolić, aby niepokój i nadruchliwość dziecka udzielały się dorosłym.
2. Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela, w pierwszej ławce z dala od okna.
3. Nadmiernej aktywności dziecka nie należy hamować, ale ją pozytywnie ukierunkowywać, poprzez poproszenie go, np. o starcie tablicy, przyniesienie pomocy naukowych, zamknięcie sali lub wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwi częściowe rozładowanie jego napięcia.
4. Nowe lub trudne zadania najpierw należy zademonstrować wykonując czynności z krótkimi, jasnymi, łagodnymi komentarzami do czasu, aż dziecko się nauczy. Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym jakby w zwolnionym tempie, nie krzykiem.
5. Czas trwania zadania należy dostosować do możliwości skupienia się dziecka (5 minut dla dziecka nadpobudliwego psychoruchowo to bardzo długi czas!). Lepiej niech dziecko wykonuje częściej krótkie czynności od początku do końca, niż w ciągu dłuższego czasu zacznie wiele a nie skończy żadnej.
6. Należy zwracać uwagę na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie a także utrzymywanie zainteresowania na zadaniu poprzez częste jego zmiany. Należy wracać do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
7. Dziecku powinno się stopniowo wydłużać czas zadania i nasilać stopień trudności.
8. W zabawach, w których dziecko bierze udział powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch.
9. Po zajęciach z wychowania fizycznego czy innych zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności należy zastosować ćwiczenia wyciszające, np. relaksację, arteterapię.
10. Przy wykonywaniu danej czynności, np. pisaniu, rysowaniu należy usunąć ze stolika wszystkie zbędne przedmioty, a zostawić tylko to, co jest konieczne. Dziecko nadpobudliwe nie potrafi samo odgrodzić się od nadmiaru bodźców - wszystko je rozprasza!
11. W czasie odpytywania dziecko powinno mieć więcej czasu na sformułowanie odpowiedzi. Pierwsza odpowiedź nie powinna być oceniana, gdyż na ogół jest pochopna i błędna.
12. Dziecku należy powierzać jakąś odpowiedzialność, jednak zadanie nie powinno przekraczać jego możliwości.
13. Dziecko należy nagradzać ilekroć uda mu się skończyć rozpoczętą czynność. Należy zauważać i uznawać wysiłek dziecka, nawet gdy efekt końcowy nie jest szczytem doskonałości.
14. Dorosły powinien umieć rozpoznawać wszelkie pozytywne zachowania dziecka i na nie reagować.
15. Dorosły powinien umieć oddzielać zachowanie, które mu się nie podoba od osoby dziecka. Można lubić dziecko, ale nie akceptować konkretnego zachowania.
16. Jeżeli dziecko kłóci się z innymi lub jest agresywne - należy się wtrącić. W przeciwnym razie, gdy agresja lub złość odniesie skutek dziecko będzie miało tendencje do powtarzania tego zachowania. Agresji nie wolno karać agresją!
17. Dorosły powinien unikać nieustannego negatywnego, podejścia, np. nie rób, nie.
18. Praca z dzieckiem nadpobudliwym wymaga dużej cierpliwości, gdyż mimo pozornego pośpiechu wykonuje ono czynności znacznie wolniej ze względu na to, że jego ruchy są mało ekonomiczne i z reguły słabo skoordynowane.
 

JAK POSTĘPOWAĆ Z DZIECKIEM NADPOBUDLIWYM PSYCHORUCHOWO (wskazania do pracy w domu)

1. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę spokoju i akceptacji.
2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu.
3. Osoba dorosła powinna umieć kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym. Nie wolno reagować wybuchowo i gwałtownie.
4. Dziecku należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa, dać mu do zrozumienia, że jest kochane, ale równocześnie być wobec niego konsekwentnym i wymagającym.
5. Wymagania wobec dziecka powinny być jasne i klarowne, aby znało swoje obowiązki i wiedziało jak powinno się zachować w danej sytuacji.
6. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Przejawy chaosu eliminuje się, a dobre wykonanie zadania chwali się, docenia się trud włożony w pracę , nawet gdy efektem jest dzieło mało dokładne.
7. Dzienny rozkład zajęć dziecka powinien być uporządkowany. Jasno i wyraźnie powinien określać godzinę wstawania, posiłków, oglądania telewizji, uczenia się itp.
8. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, a przede wszystkim wyeliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
9. Dziecku powinno się wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego własny teren i miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana bez dodatkowych elementów czy dekoracji.
10. Podczas odrabiania przez dziecko lekcji należy wyeliminować wszystkie dodatkowe bodźce, które mogą go rozproszyć, np. wyłącza się radio, chowa zbędne przedmioty z biurka.
11. Opiekunowie powinni odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z nieumiejętności kontrolowania swego zachowania.
12. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch - aby uniknąć wybuchu należy spokojnie interweniować przez odwrócenie uwagi lub spokojne omówienie konfliktu.
13. W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu emocjonalnym, np. odsyłać go do swojego pokoju, odraczać karę do przyjścia rodzica. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po jego zaistnieniu.
14. Opiekunowie powinni codziennie poświęcać trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę z dzieckiem.
15. Proponowane zabawy w chwilach wolnych to: lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków.
16. Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość.
17. Dom jest najlepszym miejscem do zabawy, ponieważ można w nim najlepiej obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili.
Pamiętaj o dziesięciu podstawowych prośbach dziecka nadpobudliwego, które zawierają całą esencję i wykładnię skutecznego postępowania z dzieckiem nadpobudliwym. Oto one:

1. Pomóż mi skupić się na jednej czynności.
2. Chcę wiedzieć, co się zdarzy za chwilę.
3. Poczekaj na mnie, pozwól mi się zastanowić.
4. Jestem w kropce, nie potrafię tego zrobić, pokaż mi wyjście z tej sytuacji.
5. Chciałbym od razu wiedzieć, czy to, co robię, jest zrobione dobrze.
6. Dawaj mi tylko jedno polecenie naraz.
7. Przypomnij mi, żebym się zatrzymał i pomyślał.
8. Dawaj mi małe zadania do wykonania, kiedy cel jest daleko, gubię się.
9. Chwal mnie choć raz dziennie, bardzo tego potrzebuję.
10. Wiem, że potrafię być męczący, ale czuję, że rosnę, kiedy okazujesz mi, jak mnie kochasz !


Literatura:
1. Barkley Russell A., tł. z ang. Helena Grzegołowska-Klarkowska: Dzieci nadpobudliwe i roztargnione. w: Świat Nauki, 1998, nr 11, s. 50-55.
2. Makowska Jolanta: Dzieci trudne do kochania. Instytut Wydawniczy CRZZ.
3. Nartowska Hanna: Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia.
4. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Wydawnictwo BiFolium.
 

opracowała
mgr Dorota Brzegowska